Τετάρτη 5 Νοεμβρίου 2014

Ρωμιοί συνθέτες και τα έργα τους



Του Γιάννη Λακούτση

Η πολυπολιτισμική Κωνσταντινούπολη του 17ου αιώνα, έδωσε την έμπνευση σε πολλούς Ρωμιούς της Πόλης και των μεγάλων αστικών κέντρων που είχαν επαφές μαζί της ( Θεσσαλονίκη, Αλεξάνδρεια, Παραδουνάβιες πόλεις), ώστε να αναδειχτούν σε κορυφαίους συνθέτες, εκτελεστές και κατασκευαστές οργάνων μεταξύ πολλών αλλοεθνών ομοτέχνων τους γι’ αυτή τη μουσική. Μεταξύ τους πολλοί σπουδαίοι Πρωτοψάλτες και Λαμπαδάριοι του Πατριαρχικού Ναού, όπως ο Ζαχαρίας  ο Χανεντές, ο Πέτρος  Πελοποννήσιος, ο Ιάκωβος Πρωτοψάλτης και ο Γρηγόριος Πρωτοψάλτης, ευγενείς και μορφωμένοι Φαναριώτες, ακόμα και ιερωμένοι των υψηλών βαθμίδων. Στην ιστορία  της Βυζαντινής μουσικής αυτής της εποχής είναι γνωστοί πάνω από τριάντα μεγάλοι ψάλτες η μουσικοδιδάσκαλοι, οι οποίοι ταυτοχρόνως είναι χειριστές μουσικών οργάνων και κάτοχοι της εξωτερικής μουσικής. Στον περιβάλλοντα χώρο, οι Δερβίσηδες Μεβλεβί( μουσουλμανικό  μοναστικό τάγμα) χρησιμοποιούν αυτή τη μουσική στις τελετές τους, στην οποία επιδίδονται και Ρωμιοί, Αρμένιοι, Εβραίοι και φυσικά Μουσουλμάνοι με πρωταγωνιστικό το ρόλο της αραβοπερσικής παράδοσης.

Το Άγιον όρος υπήρξε μεγάλος θεματοφύλακας και γι’ αυτό το είδος της μουσικής. Ένας από τους σπουδαιότερους κώδικες με αποκλειστικά φαναριώτικη μουσική είναι ο του Βατοπαιδίου 1428, που γράφτηκε το 1818 από τον ιεροδιάκονο Αντιοχείας Νικηφόρο Καντουνιάρη και φέρει την επιγραφή «Μελπομένη».


    " Μελπομένη, βίβλος περιέχουσα σεμαγιά, σαρκιά και πεστέδες, άτινα  συνηθροίσθησαν παρά Νικηφόρου Καντουνιάρη του Χίου διδασκάλου της εν Ιασίω κοινής μουσικής Σχολής" χφ 1428 του 1818.                                     Αγιορείτες πάλι συνδράμουν επωνύμως στην έκδοση των κυριοτέρων συλλογών εξωτερικής μουσικής, όπως είναι η «Πανδώρα» του Θεόδωρου Φωκαέως και το «Μουσικόν Απάνθισμα» του Κεϊβέλη.




Ένας από τους κορυφαίους μελοποιούς και μια από τις μεγαλύτερες μορφές της Κλασσικής Ανατολικής Μουσικής ήταν και ο Ζαχαρίας ο Χανεντές σύγχρονος των άλλων δυο, του  Δανιήλ Πρωτοψάλτη και Πέτρου Λαμπαδάριου συνθετών επίσης εκκλησιαστικής και κοσμικής μουσικής. Ο Ζαχαρίας δεν έκανε μόνο συνθέσεις εκκλησιαστικής μουσικής ( Καλοφωνικούς ειρμούς, Δοξολογίες, Στιχηρά) αλλά και κοσμικής μουσικής ( μπεστέδες, πεσρέφια, αγιρ σεμάι, σαζ σεμάι). Οι οργανικές φόρμες αυτές έχουν τις ρίζες τους στην αυλική μουσική των Περσών, ενώ το « Μεστε» είναι αργή φωνητική σύνθεση, όπου ανάμεσα στους στίχους τραγουδιούνται οι συλλαβές «τερεννουμ». Είναι κάτι αντίστοιχο με την καλοφωνία της Βυζαντινής μουσικής. Η πιο άμεση  μαρτυρία που αφορά στον Ζαχαρία, απαντάται στα χειρόγραφα Ξηροποτάμου 318 και Βατοπαιδίου 1427, λίγα χρόνια μετά το θάνατο του: « Ζαχαρίας ο Χανεντές, εν αρχη ΙΖ΄αιώνος μαθητής πολλών, ατελής δε μείνας της έσω μουσικής, ευδοκίμησεν υπερβαλλόντως εν τη έξω». 


                                                         
Τούρκοι μελετητές, συμφωνούν ότι υπήρξε ο σημαντικότερος συνθέτης έργων για φωνή της κλασσικής οθωμανικής μουσικής.  Η μουσική του ιδιοφυΐα αποτυπώθηκε στη σύνθεση πολλών και έντεχνων αστικών τραγουδιών, που ως προς την τέχνη και το ρυθμό τους θεωρούνται απαράμιλλα.
Στην βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Ζακύνθου  εντοπίστηκε σε ιδιόγραφο κώδικα του Πέτρου Λαμπαδάριου, ένα Μπεστενιγκιάρ Πεσρέφι του Ζαχαρία, το οποίο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σε συναυλία στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών το 2000.
  
«Βίβλος καλουμένη Ευτέρπη περιέχουσα συλλογήν εκ των νεοτέρων και ηδυτέρων εξωτερικών μελών, με προσθήκην εν τω τέλει και τινων ρωμαϊκών τραγωδίων εις μέλος οθωμανικόν και ευρωπαϊκόν».
Το 1830 εκδίδεται η συλλογή μελών εξωτερικής μουσικής με το όνομα «Ευτέρπη». Περιέχει 102 συνθέσεις τραγουδιών εκ των οποίων οι 89 είναι στα οθωμανικά και οι υπόλοιπες 13  με ελληνικούς στίχους. Συλλογείς και καταγραφείς στο νέο σύστημα της βυζαντινής μουσικής υπογράφουν οι Θεόδωρος Φωκαεύς και Σταυράκης ο Χανεντές, ιεροψάλτες στο αναλόγιο του Ιερού Ναού του Αγίου Νικολάου του Γαλατά. Επιμελητής της έκδοσης υπογράφει ο Χουρμούζιος ο Χαρτοφύλακας, προσωπικότητα σεβαστή και αποδεκτή από τους μουσικούς της εποχής, μαθητής του Γεωργίου Κρητός. Η Ευτέρπη είναι η πρώτη από μια σειρά εκδόσεων παρόμοιων συλλογών μελών εξωτερικής μουσικής. Οι άλλες εκδόσεις είναι: « Αρμονία» (1848), Τερψιχόρη» (1853), Καλλίφωνος Σειρήν (1859), « Ο Σκανδαλώδης έρως» (1882), οι οποίες γνωρίζουν μεγάλη εκδοτική επιτυχία.
Από την Ευτέρπη, μια από τις συνθέσεις του Ζαχαρία του Χανεντέ:

                               

Ω έρωτα ανδρείον, ανίκητον θηρίον, ατίθασε πανθήρ,
γλυκειά μου απάτη, φθορά μου τερπνοτάτη,ηλεκτρικέ σπινθήρ.
Τερπνή ανυσηχία, ευδαίμων δυστυχία, ευκταία συμφορά,
ηδονική παιδεία, γλυκεία αηδία, επώδυνη χαρά.
Φλογώδης είσαι δρόσος, ευκταιοτάτη νόσος, υγεία ασθενής,
υπέρπλουτος πενία, γλυκεία τιμωρία, τύραννος ευμενής.
Ε’σύ είσαι το ρόδον, οπού δεν έχει κόρον, ως άνθος φυσικόν,
ο βασιλεύς απάντων, θνητών και αθανάτων, ανδρών και γυναικών.
Την κορυφήν μας στρέφεις, την αίσθησίν μας τρέφεις, τα σπλάγχνα ψυλαφείς και την καρδιάν μας φλέγεις, το αίμα της αρμέγεις, ως βδέλλα το ροφείς.
Ό,τι καλόν γνωρίζεις, αμέσως το ορίζεις, πλην δεν το αδικείς,
γιατί όλα τα όντα, και άψυχα και ζώντα, εσύ τα διοικείς.

Ένας άλλος ονομαστός μουσικός «καλλιφωνότατος» ήταν ο Ιωάννης Ζωγράφου Κεϊβέλης. Γεννήθηκε στο Κεϊβε της Βιθυνίας. Φημιζόταν ως βαθύς γνώστης της οθωμανικής ρυθμολογίας. Χοροστάτησε σε αρκετές εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης. Δίδαξε επίσης και αραβοτουρκική μουσική. Έκδωσε το 1856 στην Κωνσταντινούπολη το Μουσικόν Απάνθισμα «κατά μίμησιν της Πανδώρας και της Ευτέρπης», συλλογή  έντεχνων παλαιών και νέων τραγουδιών. Το παρακάτω τραγούδι είναι από τη συλλογή αυτή.


Του πολέμου η μέρα ανατέλλει, κε νας ήρως ωραίος και νέος

στας αγκάλας της φίλης του θέλει, αποθών να ζωσθεί το σπαθί
αλλ’ αυτή ανησύχως τον βλέπει, να τον θέλξει θερμώς προσπαθεί
είναι νύκτα, τον λέγει, ακόμη, ειν’ ακόμη το σκότος βαθύ.

Βλέπω τ’άστρα ωραία μου φίλη, βλέπω τ’ άστρα πως τρέμουν πως σβύνουν πως τα δένδρα σαλεύουν και κλίνουν, ’ς την ψυχράν της πρωίας πνοήν.
Άφες άφες με κράζ’ η πατρίς μου, με κινδύνου άγριαν βοήν,
Εύχου μόνον ψυχή της ψυχής μου, εύχου μόνον να έχω ζωήν.

Με δακρύων αγνών μαργαρίτας, η πιστή ερωμένη τον βλέπει,
ο γενναίος ιδού αμφιρρέπει η νεάνις και πάλιν θρηνεί.
Ω! να μην…ω! να μην εγεννώμην, πατρίς κ’ έρως τι θέσις δεινή;
αχ σιώπα ψυχή δίχως γνώμην και σφάζ’ η μικρά σου φωνή.

Ο Γρηγόριος  Πρωτοψάλτης (1776-1821), δεξιοτέχνης της πανδουρίδας, ήταν ένας από τους τρεις  εισηγητές της Νέας Μεθόδου θεωρίας της ψαλτικής. Το ογκώδες έργο του βρίσκεται στη βιβλιοθήκη Ψάχου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Το τραγούδι « Έλπιζα και πάλι ελπίζω», Ήχος πλ. α` σκληρός, διατονικός, σπάθιος, Χισάρ  Πουσελίκ. Υπάρχει στον κώδικα Δοχειαρίου 322 και έχει δημοσιευθεί στην Πανδώρα.
 

Έλπιζα και πάλι ελπίζω, με ελπίδα σταθερά
επειδή και η καρδιά μου, ήτον πάντα καθαρά.
Υποθέτω πως ο κόσμος, ετζι είναι πανταχού,
κρείττον θάνατον προσμένω, να απελπισθώ πλην ου.
Φόνευσε με να γλυτώσβω, παρά να απελπισθώ,
Απτόν έρωτα σου φως μου, κι απτόν κόσμον ας χαθώ…

Ιάκωβος  Πρωτοψάλτης   
«Τρέξετ’ έρωτες, ελάτε».
Ήχος πλάγιος α` παράμεσος, Πουσελίκ ασσιράν.
( Επτά από τις εννέα στροφές).

1)Τρέξετ’ έρωτες ελάτε,
 πάρτε βέλη και φωτιαίς,
 και ανίσως αγαπάτε,
 να το στήθος μου χτυπάτε,
 μ’ αναμμένες σαϊτιαίς.

2) Μια καρδιά απελπισμένη,
αχ! τι θέλει πια να ζή;
ζώσα άλλο τι κερδαίνει;
παρά θέατρον να γένη
των παθών όλων μαζί!

3) Όταν ήλιοι ανατέλουν
πανταχού θερμοί  λαμπροί
εις εκείνην μον’ δεν θέλουν
την ακτίνα των να στέλλουν
κι αν την στέλλουν  ειν’ ψυχρή.

4) Κι όταν ζέφυροι φυσούναι
εις αυτήν μον’ καύσις είναι
γιατί όλα αγαπούναι
τα στοιχεία να ορμούναι
κατ’ αυτής μ’ άκραν ορμήν.
...........................................
6) Εις λιμένα ναυαγίζει
και διψά τους ποταμούς
πανταχού στο παν γογγύζει
απειλεί και μουρμουρίζει
με σκληρούς φοβερισμούς.

7) Στην ξηράν βρίσκει πελάγη
και εις το πέλαγος ξηραίς
και εις ταις πηγές αν πάγη
ούτε κόμπον δεν συνάγει,
γιατί γίνονται ξηραίς
…………………….

9) Φθάνει πια φθάνει ελάτε,
έρωτες τερπνοί φονείς
μην πονείτε μον’ κτυπάτε
για να λέγη να καυχάται
πως δεν πόνεσε κανείς.

Ο Πέτρος Πελοποννήσιος, Λαμπαδάριος ( 1740-1778) θεωρείται κορυφαίος στη σύνθεση εκκλησιαστικής μουσικής. Διέπρεψε επίσης στην εξωτερική μουσική ως δεξιοτέχνης της πανδουρίδας και του πλαγίαυλου. Έχει συνθέσει πάνω από 100 τραγούδια κοσμικής μουσικής, όπου χρησιμοποιεί τουρκικές κλίμακες και ρυθμούς, αλλά ελληνικό στίχο.

Δεν είναι τρόπος να γένη κι άλλη
τόσον ωραία με τόσα κάλλη
κι όσοι θαρρούνται πως είναι κι άλλη
αναισθησίαν έχουν μεγάλη.

Αρχή και τέλος εσυ’σαι φως μου,
της ευμορφίας όλου του κόσμου
και κάθε κάλλος τα δευτερεία
έχει μπροστά του τη αληθεία…

Επίσης, μεταξύ των ιεραρχών, των πρωτοψαλτών της Μεγάλης Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολεως και των μαθητών τους, αρκετοί ασχολήθηκαν και με μη εκκλησιαστική μουσική. Μερικοί από αυτούς είναι:
Δανιήλ ο από Τυρνάβου, Πέτρος ο Βυζάντιος, Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ, Χρύσανθος Προύσης-Μητροπολίτης, « εγκρατής τυγχάνωνεν μέρει της ευρωπαϊκής και αραβοπερσικής μουσικής και χειριζόμενος δεξιώς τον ευρωπαϊκόν πλαγίαυλον και το αραβοπερσικόν νέι…».Αθανάσιος Σελευκίας- ιεράρχης « γνώστης δε του τε αρχαίου και νέου μουσικού συστήματος και της αραβοπερσικής μουσικής».
Παρθένιος Μικρόστομος-ιεροδιάκονος» διαπρεπής μουσικός, έγραψε το μέλος πολλών τουρκικών ασμάτων δια των χαρακτήρων της εκκλησιαστικής μουσικής».

Πηγή: «Ευτέρπη» (Κων/λη 1830), «Μουσικόν Απάνθισμα» (1873), Το Βήμα 18 Ιουλ. 1999, musicheaven.gr, dspace lib uom.gr, rebetico.sealambs.net,  vatopedi.gr, anemi.lib uoc.gr