Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΩΝ (ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ) ΓΙΑΤΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

 " Η δράση των εμπειρικών (πρακτικών) γιατρών στην επανάσταση του 1821".

 

του Γεωργίου Ν. Φασιλή

        «το  θηριώδες έθνος εις μόνους τους Ιατρούς αναγκάζεται να     υποκρίνεται  κάποιαν  ημερότητα»                                                     αναφέρει ο Κοραής για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και γι'αυτό τα χρόνια της σκλαβιάς, οι Ελληνες φοιτητές του εξωτερικού, για να διακρίνονται απο τους υπόλοιπους ραγιάδες, σπούδαζαν κατά προτίμηση Ιατρική. Οι περισσότεροι άσκησαν το επάγ­γελμά τους στις ελληνικές παροικίες της Ευρώπης, Κωνσταντινούπολη, Βουκουρέστι, Επτάνησα κλπ και ελάχιστοι επέστρεψαν στη πατρίδα να  προσφέρουν τις ιατρικές τους υπηρεσίες στο λαό, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη έλλειψη επιστημόνων γιατρών στις ελληνικές περιοχές, παρά το γεγονός ότι το συνολικό δυναμικό του Έθνους σε επιστήμονες γιατρούς ήταν αρκετά μεγάλο. Ετσι οι συνθήκες ήταν κατάλληλες στην ελληνική ύπαιθρο, για να αναπτυχθούν και να ευδοκιμήσουν όλα τα παράσιτα του ιατρικού επαγγέλματος, όπως ψευτογιατροί, αγύρτες και τσαρλατάνοι, όχι μόνο Έλληνες αλλά και Τούρκοι, Αλβανοί και Ευρωπαίοι υπηρέτες ιατρών ή υπάλληλοι φαρμακείων στην πατρίδα τους. Ανάμεσά τους οι «κομπογιαννίτες» ψευτογιατροί, λέξη που προέρχεται από το κομπόνω (απατώ) και Γιαννίτης (Ιωαννίτης), επειδή καταγωγή τους ήταν τα Ιωάννινα. Κατ’ άλλους ονομάζοντο κομπογιαννίτες γιατί είχαν δεμένα τα θεραπευτικά τους βότανα σε κόμπους μαντηλιών. Αλλοι ήσαν οι βικογιατροί, που συνέλεγαν τα βότανά τους από τη πλούσια φαρμακευτική χλωρίδα της χαράδρας του Βίκου και οι σπασογιατροί, ειδικοί θεραπευτές των καταγμάτων.

Οι  εμπειρικοί γιατροί (πρακτικοί), εκείνοι που ασκούσαν την λαϊκή  ιατρική, δεν είχαν καμμία σχέση (τονίζεται αυτό) με τα παράσιτα της ιατρικής και με τους αγύρτες και  τσαρλατάνους γιατρούς που αναφέραμε παραπάνω. Ηταν κληρονόμοι μιας μακράς τέχνης θεραπείας διαφόρων ασθενειών, που απέκτησαν τις γνώσεις τους, απο παράδοση (πατέρας-γιος) μέσα σε ιατρικές οικογένειες ή απο άλλους εμπειρικούς γιατρούς. Βοηθήματα τους ήταν και τα γιατροσόφια δηλ. χειρόγραφοι ιατρικοί κώδικες, με ιατρικά κείμενα από την εποχή του Ιπποκράτη και νε­ώτερα ιατρικά συγγράμματα. Τα περισσότερα από τα γιατροσόφια δεν διακρίνονται για την επιστημονικότητά τους, διότι περιέχουν στοιχεία μαγείας, αντιμαγικά φίλτρα και εξορκισμούς, περιέχουν όμως και περιγραφές νόσων, χειρουργικές οδηγίες και κυρίως, μεγάλους καταλόγους θεραπευτικών βοτάνων με ενδείξεις και οδηγίες για τη χρήση τους, γι ' αυτό και βικογιατροί που αναφέραμε παραπάνω  θεωρούνται από πολλούς ως εμπειρικοι γιατροί. Εκείνο που ξεχώριζε  τους εμπειρικούς γιατρούς από τους τσαρλατάνους, ήταν η έντιμη άσκηση της "τέχνης" τους και ο τρόπος που απέκτησαν τις γνώσεις τους. Πολλοί εμπειρικοί γιατροί είχαν διδαχθεί την ιατροφαρμακευτική τέχνη σε σχολεία που λειτούργησαν τα προεπαναστατικά χρόνια, όπως το Σχολείο Επιστημών που ίδρυσε ο Ανάργυρος Πετράκης το 1812  και δίδαξε ο ιατροφιλόσοφος διδάσκαλος του έθνους Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Πίζας. Στη Κέρκυρα απο το 1805-1824 λειτούργησε η πρώτη Δημόσια Σχολή όπου εδιδάσκοντο στοιχεία Ιατρικής και Μαιευτικής και κατόπιν ιδρύθηκε η Ιόνιος Ακαδημία (Ανωτέρα Ιατρική Σχολή) που λειτούργησε απο το 1824-1827.  Στο Μυστρά λίγο πριν  την επανάσταση λειτούργησε Σχολείο Ιατροχειρουργικής από τον διάσημο εμπειρικό γιατρό Παναγιώτη Γιατράκο, όπου εκπαιδεύτηκαν  στην ιατρική και στην επείγουσα χειρουργική, όχι μόνο τα 5 αδέλφια του Π. Γιατράκου, διάσημοι και αυτοί εμπειρικοί γιατροί, αλλά και άλλοι, που προσέφεραν πολύτιμες ιατρικές υπηρεσίες στον αγώνα. Στους μαθητές της  Σχολής Θετικών Επιστημών  της Χίου από τον 16ο αιώνα  εδιδάσκοντο  πρακτικά μαθήματα Ιατρικής απο γιατρούς που επέστρεφαν στη Χίο μετά τις σπουδές τους στην Ιταλία.  Έτσι το Έθνος, με την έναρξη της επανάστασης, διέθετε ικανό αριθμό εμπειρικών γιατρών με ικανές ιατρικές γνώσεις, ώστε να προσφέρουν βοήθεια στους τραυματίες του αγώνα. Οι περισσότεροι πρακτικοί γιατροί ήταν άτομα υψηλού ήθους, ανιδιοτελείς και με βαθύ το αίσθημα της φιλοπατρίας και του αλτρουισμού. Οι επιδόσεις τους ειδικά στη χειρουργική περιποίηση των τραυμάτων και στη θεραπεία καταγμάτων και εξαρθρημάτων ήταν σε πολύ καλό επίπεδο, (κρινόμενοι βέβαια όχι με τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα αλλά με το επίπεδο της ιατρικής του 18ου αιώνα) και απολάμβαναν την εμπιστοσύνη των ασθενών, που τους αποκαλούσαν Ιατροχειρούργους, ενώ συνήθως τους επιστήμονες ιατρούς αποκαλούσαν φυσικούς γιατρούς ή απλά γιατρούς.

Οι εμπειρικοί γιατροί που έχουν καταγραφεί είναι περισσότεροι απο 185 και έδρασαν στην πρώτη γραμμή των μαχών, στα στρατόπεδα των αγωνιστών, στα πρόχειρα νοσηλευτήρια και εκτέλεσαν το μεγαλύτερο μέρος της περίθαλψης των αγωνιστών. Επειδή η επανάσταση εκδηλώθηκε αιφνιδιαστικά και δεν υπήρχε οργανωμένη υγειονομική υπηρεσία, ούτε είχε προβλεφθεί κανένα μέτρο για διοικητική μέριμνα,  τα στρατιωτικά τμήματα (μπουλούκια), ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια του αγώνα, έπρεπε να φροντίσουν από μόνα τους για την εξασφάλιση γιατρών και τον εφοδιασμό με φάρμακα και υγειονομικό υλικό.  Τον Απρίλιο του 1822 εξεδόθη Διάταγμα για την οργάνωση Υγειονομικής Υπηρεσίας, όμως ουδέποτε λειτούργησε,  διότι  αγώνας για την ελευθερία ήταν χωρίς σταθερό μέτωπο, τα στρατιωτικά τμήματα εκινούντο συνεχώς σε διαφορετικές περιοχές, νοσοκομεία δεν μπορούσαν να αναπτυχθούν, οι ελλείψεις σε φαρμακευτικό και υλικό τεράστιες και η υγιεινή κατάσταση του πληθυσμού ήταν άθλια, με τις επιδημίες να διαδέχονται η μια την άλλη. Εντυπωσιακό είναι ότι πολλοί από τους εμπειρικούς γιατρούς ήταν ταυτόχρονα και πολεμιστές του αγώνα με δικά τους στρατιωτικά σώματα.  Μεταξύ των εμπειρικών γιατρών υπήρξαν πολλοί ιερωμένοι και μοναχοί που πρόσφεραν τις ιατρικές τους υπηρεσίες σε Μονές που τις είχαν μετατρέψει σε νοσηλευτήρια. Ως μοναχοί - ε­μπειρικοί γιατροί, αναφέρονται ο Ηγούμενος της Μονής Φανερωμένης της Σαλαμίνας Γρηγόριος, που μετέτρεψε τη Μονή του σε Νοσοκομείο, ο Ηγού­μενος της Μονής Κανδύλας Καλλίνικος και ο  Ηγούμενος της Μονής του Αγίου Γεωργίου Άργους Δανιήλ που θεωρείτο άριστος εμπειρικός γιατρός. Τα κυριώτερα φάρμακα για τους παθολογικούς ασθενείς ήσαν διαφόρων ειδών βότανα και αφεψήματα ξυλοκεράτων και σύκων. Η θεραπεία των τραυμάτων γινόταν με κομμάτι ύφασμα βρεγμένο με ρακί και η αιμοραγία σταματούσε με πυρακτωμένο σίδερο. Η επίδεση των καταγμάτων γινόταν με ταινίες υφάσματος και λεπτούς νάρθηκες από ξύλο ή απο σκληρά χαρτόνια. Στην εξωτερική επιφάνεια του επιδέσμου έβαζαν αλοιφή από σαπούνι και ρακί, ενώ μέσα στις πληγές συχνά έβαζαν αλοιφή από ασπράδι αυγού και λάδι.

Οι εμπειρικοί  γιατροί, ίδρυσαν και λειτούργησαν νοσηλευτή­ρια ή θεραπευτήρια, τα οποία στα πρώτα χρόνια της επανάστασης αναπλήρωσαν τα ελλείποντα νοσοκομεία και με δικά τους χρήματα αγόραζαν φάρμακα και υγειονομικό υλικό.Ο Νικόλαος Θεοφιλόπουλος, εμπειρικός Ιατροχειρούργος, στο σπίτι του στη Βυτίνα οργάνωσε θεραπευτήριο, που το  λειτούργησε με δικά του έξοδα και  περιέθαλψε  171 τραυματίες και 149 ασθενείς.

 Ο Θ. Κολοκοτρώνης, Καν. Δεληγιάννης και Πλαπούτας βεβαιώνουν ότι: «ΟΝικόλαος Θεοφιλόπουλος, ανήρ τίμιος και πα­τριώτης, την τέχνην ιατροχειρούργος αφ’ ης στιγμής ηνεώχθη ο υπέρ πατρί­δος ιερός αγών συνετέλεσεν ολοπροθύμως θεραπεύων πληγωθέντας, τους εν ταις διαφόροις μάχαις ιδίοις αυτού αναλώμασι και βοτάνοις κατά τας διαφό­ρους διαταγάς των οπλαρχηγών. Περιπλέον δε εμού του γενικού Αρχηγού Θ. Κολοκοτρώνη και ημών των υποφαινομένων, ώστε καθ’ όλον το διάστημα της του ιερού αγώνος μας πενταετίας, δεν έλαβε πόθεν οβολόν δια τας απείρους του εκδουλεύσεις και έξοδα».

Αλλοι εμπειρικοί γιατροί με μεγάλη δράση, ήταν οι Χορμοβίτες απο το Χόρμοβο της Ηπείρου, στη Τρίπολη οι αδελφοί Φωτοπουλοι, οι Ι. και Β. Σταυρόπουλος(πατέρας και γιός) και Κωνσταντίνος Δεττόρος, που σκοτώθηκε κατά την πολιορκία της, όπου έλαβε μέρος με δικό του απόσπασμα. Στο ηρωικό Μεσσολόγγι οι Γ.Κονταξής, Ν. Κονοφάος, Β.Βονιτζάνος  που έπεσαν ηρωικά στην έξοδο, στα Δερβενάκια και στη Πάτρα ο Α. Παπαγιανοπουλος, καθώς και άλλοι σε πολλά μέτωπα του αγώνα. Στα ΓΑΚ (Γενικά Αρχεία του Κράτους), υπάρχουν πολλά έγγραφα  που αναφέρονται στη δράση τους.  Μετά την απελευθέρωση οι εμπειρικοί γιατροί συνέχιζαν να ασκούν την ιατρική επισήμως και να κατέχουν θέσεις στο Δημόσιο.

Μπορεί να μη καταγράφεται μεγάλος αριθμός επιστημόνων γιατρών, που βρέθηκε στα πεδία των μαχών για να περιθάλψει τραυματίες, αλλά ειναι γενικά παραδεκτό, ότι η προσφορά τους στον  αγώνα για την ελευθερία ήταν τεράστια. Αρκεί να θυμηθούμε ότι επιστήμονες γιατροί υπήρξαν μεγάλοι διαφωτιστές του Εθνους (Κοραής), διάσημοι Φιλικοί και διδάσκαλοι της Φιλικής Εταιρείας, μεγάλοι πολιτικοί της Επανάστασης (Καποδίστριας - Κωλέττης), όπως και αλλοι, οργανωτές των φιλελληνικών κομιτάτων στην Ευρώπη.

Μετα από τα παραπάνω συνοπτικά στοιχεία για την ιατρική περίθαλψη των αγωνιστών του 1821, μπορούμε να πούμε, ότι οι πρακτικοί  γιατροί, ήταν άνδρες σοβαροί, ανιδιοτελείς, υψηλού ήθους, με εξαίρετο αίσθημα αλτρουισμού και αληθινοί πατριώτες. Αν και δεν είχαν δώσει όρκο στον Ιπποκράτη, ασκούσαν τη λαική ιατρική με μεράκι, πίστη και αγάπη προς το συνάνθρωπο. Με τις υπηρεσίες τους, κατόρθωσαν να αναπληρώσουν μέχρι ενός σημείου την έλλειψη επιστημόνων ιατρών και να προσφέρουν ικανοποιητική ιατρική βοήθεια στους αγωνιστές του 1821, ενώ  συγχρόνως κρατούσαν και το καριοφιλι πολεμώντας για την ελευθερία τους!

Τη Τετάρτη 25 Μαρτίου, για άλλη μια χρονιά θα γιορτάσουμε με λαμπρότητα τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και τον αγώνα ενάντια στο τουρκικό ζυγό για την λευτεριά!  Είναι μέρα θρησκευτικής ανάτασης και εθνικής υπερηφάνειας!  Ωστόσο, μη σταθούμε στη τυπική αποφώνηση "Ζήτω το Εθνος" του πανηγυρικού  της ημέρας που θα ακούσουμε στη δοξολογία στον Ι.Ν Ταξιαρχών, ούτε στο χειροκρότημα των παιδιών και εγγονιών μας  στη καθιερωμένη παρέλαση στο λιμάνι. Να ταξιδέψουμε πίσω στο χρόνο, να θυμηθούμε τους αγώνες και τις θυσίες των προγόνων μας και να αναλογιστούμε την ιστορική μας ευθύνη για να διασώσουμε τα ιερά και τα όσια που παραλάβαμε και να διαφυλάξουμε το συμβόλαιο ελευθερίας και ανεξαρτησίας  που μας παρέδωσαν.

Την ημέρα αυτή,  πρέπει να είμαστε υπερήφανοι ως Χριστιανοί και  ως Ελληνες και έχοντας  το κεφάλι ψηλά, θα μπορέσουμε να "ακούσουμε" την εντολή του Κωστή Παλαμά:                                                                                                                                    

"Αυτό το λόγο θα σας  πώ                                                                                                                                                δεν έχω άλλον  κανένα.                                                                                                                                                     Μεθύστε με τ' αθάνατο                                                                                                                                                κρασί  του  εικοσιένα"

 Χρόνια Πολλά!

 Γεώργιος Ν. Φασιλής