Η
ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΣΤΗΝ
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Δημήτρης Τουτουντζής
Στην αρχαία Ελλάδα η
προσπάθεια των συγγενών του νεκρού για την ανάπαυση της ψυχής είχε τη μορφή της
σπονδής. Παρά τις αντίθετες κοσμοθεωρίες, ηθικούς κανόνες και αντιλήψεις, οι
δοξασίες συνδυασμένες με έθιμα αναλλοίωτα στους αιώνες και δεισιδαιμονίες από
το φόβο και την άγνοια ακολουθούνται έως και σήμερα. Από το τελετουργικό της
ταφής έως τις αόριστες αντιλήψεις του αγώνα που δίνει η ψυχή όταν χωρίζεται από
το σώμα.
Αρκετές φιλοσοφικές σχολές, τόσο των
αρχαίων Ελλήνων όσο και των Ρωμαίων, πίστευαν στο διαχωρισμό μεταξύ σώματος και
ψυχής ακόμη και μετά το θάνατο. Οι αντιλήψεις αυτές προσδιόρισαν και τις
δοξασίες για την ψυχή, το θάνατο και τη λατρεία των νεκρών. Από τον Όμηρο και τον
Οβίδιο μαθαίνουμε ότι στο τέλος της νεκρώσιμης ακολουθίας οι παρευρισκόμενοι
εύχονταν στην ψυχή να ζήσει ευτυχισμένη κάτω από τη γη. Τη φράση, ας είναι
ελαφρό το χώμα που σε σκεπάζει, που ακούγεται και σήμερα ως κατευόδιο στο
νεκρό, τη συναντάμε για πρώτη φορά στον Ευριπίδη.
Το τελετουργικό της ταφής.
Βασισμένοι στην πίστη ότι
ο νεκρός ταξίδευε στον άλλο κόσμο, οι πρόγονοί μας τοποθετούσαν στους τάφους
των συγγενών τους τα προσωπικά τους αντικείμενα, ρούχα, αγγεία και όπλα. Το
αρχαίο έθιμο των Αθηναίων να φέρνουν δώρα στους νεκρούς
επιβεβαιώνεται και στον
Θουκυδίδη, ο οποίος γράφει, επιφέρει τω
αυτώ έκαστος. Ήταν τέτοιες οι υπερβολές που παρατηρούνταν, που
με νόμο του
Σόλωνα απαγορεύτηκε να θάβονται μαζί με το νεκρό περισσότερα από τρία ιμάτια.
Γι’ αυτές τις συνήθειες κάνει λόγο και ο Λουκιανός αναφέροντας ότι έθαβαν και
έκαιγαν μαζί με τους νεκρούς σωρούς από ρούχα και στολίδια σαν να πρόκειται να
τα μεταχειριστούν κάτω από τη γη. Το αρχαίο αυτό έθιμο τηρήθηκε και στον
ενταφιασμό του Καίσαρα, όπως αναφέρει ο Σουητώνιος. Οι αρχαίοι Έλληνες έχυναν
κρασί πάνω από τον τάφο για να σβήσει ο νεκρός τη δίψα του κι έριχναν τρόφιμα ή
πολλές φορές τελούσαν θυσίες με τη σκέψη ότι έτσι συνέχιζαν να υπηρετούν το
νεκρό όπως και στη ζωή.
Η ψυχή που δεν είχε τάφο ήταν περιπλανώμενη
και αναζητούσε την ανάπαυση μετά τις ταλαιπωρίες της επίγειας ζωής. Τη
θεωρούσαν καταδικασμένη να περιπλανάται σαν φάντασμα ή βρικόλακας. Γινόταν
δηλαδή ένα κακοποιό πνεύμα, που βασάνιζε τους ζωντανούς, τους φόβιζε με
εμφανίσεις τρομακτικές και τους προκαλούσε κακά και αρρώστιες αφού δεν είχαν
δώσει στην περιπλανώμενη ψυχή τάφο για να είναι ευτυχισμένη. Μάλλον από εκεί
προήλθε η πίστη στους βρικόλακες.
Δεν αρκούσε όμως μόνο η ταφή, αλλά έπρεπε
να ακολουθηθεί όλο το τελετουργικό και οι καθιερωμένες προσευχές, γιατί όπως
αναφέρει ο Πλαύτος, ένας βρικόλακας ήταν μια ψυχή καταδικασμένη να περιπλανάται
επειδή κατά την ταφή του σώματος δεν τηρήθηκε το εθιμοτυπικό. Παρόμοια είναι
και η διήγηση του Σουητώνιου για την περίπτωση του Καλλιγούλα που εμφανιζόταν
στους ζωντανούς επειδή δεν είχε τελεσθεί σωστά η επικήδεια τελετή, με
αποτέλεσμα να τον επανενταφιάσουν σύμφωνα με όλους τους κανόνες για να
αναπαυθεί η ψυχή του.
Οι δοξασίες αυτές προκαλούσαν τρόμο στους
ζωντανούς μεγαλύτερο και από τον ίδιο το θάνατο. Ενδεικτικό είναι το αίτημα του
Έκτορα προς τον Αχιλλέα, όπως αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα, να δώσει το σώμα
του στους Τρώες για να τον τιμήσουν με την πυρά. Η Αντιγόνη, όπως αναφέρει ο
Σοφοκλής, αψηφά το θάνατο για να μη μείνει άταφος ο αδελφός της. Η ίδια ανάγκη
τήρησης του νεκρώσιμου τελετουργικού συναντάται στην Αινειάδα του Βιργίλιου,
στις Ωδές του Οράτιου και στις Ηρωίδες και τα Πένθιμα του Οβίδιου. Στην
Αινειάδα δε, διαβάζει κανείς ότι η χειρότερη κατάρα ήταν για τους εχθρούς να
μείνουν άταφοι. Οι Αθηναίοι μάλιστα κατηγόρησαν για ασέβεια και θανάτωσαν τους
στρατηγούς (Ξενοφών – Ελληνικά) οι οποίοι δεν περιμάζεψαν τους νεκρούς στη
ναυμαχία των Αργινουσών. Με τη νίκη τους έσωσαν την πόλη, αλλά με την αμέλειά
τους καταδίκασαν χιλιάδες ψυχές σε αιώνιο μαρτύριο.
Οι νεκρώσιμες τελετουργικές συνήθειες
βασισμένες σε δοξασίες και ηθικούς κανόνες επηρέασαν τη ζωή των ανθρώπων και
δεν αφέθηκαν στην καλή τους διάθεση, αλλά έγιναν νεκρική λατρεία με έθιμα και
συνήθειες που επιβίωσαν έως την επικράτηση του Χριστιανισμού. Ακόμη και σήμερα
συνηθίζεται να τοποθετούν στα φέρετρα όχι μόνο αγαπημένα αντικείμενα του
αποθανόντος, αλλά σε πολλές περιοχές της Ελλάδας να του προσφέρουν καρπούς και
τρόφιμα.
Πηγή: Απόσπασμα από
κείμενο της Αλίκης Κοτζιά
