ΤΡΑΓΩΔΙΑ και
ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ (Σχόλιο)
Του Γιώργου Μπόλμπου
Πριν λίγες
ημέρες στο κατάμεστο θέατρο Τέχνης στην οδό Φρυνίχου, στην Πλάκα, έγινε μια
πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση/συζήτηση με
θέμα την αρχαία τραγωδία σε σχέση με τη δικαιοσύνη. Ο εξαίρετος
ομιλητής κ. Κ. Πισπιρίγκος (δικαστής ΣτΕ) επισήμανε εξαρχής την
αξεπέραστη, όπως είπε, θέση του Γοργία* για την τέχνη: Η τέχνη είναι απάτη.
Είναι όμως μια απάτη που θέλει να υφίσταται ο άνθρωπος για να βρίσκει ψυχική
ευχαρίστηση. Αργότερα ο Αριστοτέλης, όπως επισήμανε ο ομιλητής, όρισε την τραγωδία ως μίμηση πράξεως που
ανακουφίζει και λυτρώνει απ’ τα ανθρώπινα. Πρόκειται πάντως για μια
ψευδαίσθηση, για μια δίκαιη απάτη, όπως είπε ο ομιλητής, αφού τα επί σκηνής δρώμενα
δεν λογίζονται ως πράξη καθεαυτή αλλά τα κάνουμε αποδεκτά αφού αλλιώς δεν επέρχεται η κάθαρση που ζητάμε
σε ένα κόσμο που αιώνια κλονίζεται από την έλλειψη της ανθρωπιάς. Αρα οι περί
δικαιοσύνης αντιλήψεις είναι πολύ στενά συνδεδεμένες με την «των τοιούτων
παθημάτων κάθαρση» που είναι και το ζητούμενο της τραγωδίας.
Ο αρχαίος
τραγικός Αισχύλος στην τριλογία της Ορέστειας έθεσε
στέρεα και με φιλοσοφική
δεινότητα/πλοκή το διάλογο για τη στάση ζωής και θανάτου της εποχής του,
με αξεπέραστο κλασικό αρχαικό πνεύμα που
έμελλε να αναδείξει στην οικουμένη τον κλονισμό του έθους της αυτοδικίας και
μάλιστα στην πιο τραγική της μορφή: μια ανθρωποκτονία σε ανταπόδοση μιας άλλης
που προηγήθηκε. Ετσι φθάσαμε στην πρώτη δίκη που έγινε για χυμένο αίμα.
Η Κλυταιμνήστρα
εκδικούμενη, κατά το μύθο των Ατρειδών, για τη θυσία της Ιφιγένειας σκοτώνει
τον Αγαμέμνονα. Στη συνέχεια ο Ορέστης σκοτώνει την Κλυταιμνήστρα και στη δίκη
που γίνεται λόγω ισοψηφίας των δικαστών η απαλλαγή του μητροκτόνου επέρχεται
μόνο με την καθοριστική ψήφο της Αθηνάς. Το φάντασμα της Κλυταιμνήστρας (στις
«Ευμενίδες») ζητά από τις Ερινύες την εξόντωση του Ορέστη γιατί η ανταπόδοση
του κακού δεν είναι νοητή με χειρότερο κακό.
Ο Αισχύλος με το
τραγικό λόγο του ώθησε τα πράγματα στην κάθαρση αν και ο Ορέστης,
καταδιωκόμενος από τις Ερινύες, γίνεται εκδικητής μα και κριτής του εαυτού του
γιατί δέχεται και ο ίδιος ότι η εκδικητική πράξη του, αν και καθοδηγούμενη από
τους θεούς, είναι ανεπίτρεπτη και απάνθρωπη. «’Εκανες όν ού χρήν, καί τό μή χρεών πάθε» (σκότωσες αυτόν που δεν έπρεπε πάθε αυτό που δεν
πρέπει) λέει ο οργισμένος Ορέστης στην
Κλυταιμήστρα που τον ικετεύει. Ο διάλογος και η τραγική «μάχη» αποκορυφώνεται
με τον κλονισμό του Ορέστη («Χοηφόροι») που μοιάζει να τάχει χαμένα - για το τι
είναι δίκιο και τι άδικο, και με ένα χορό που ναι μεν του συμπαραστέκεται αλλά
που δεν μπορεί να διεισδύσει στο ψυχισμό του. Τον επίλογο όμως θα τον δόσει,
τελικά, η εξουσία: το δικαστήριο (‘Αρειος Πάγος) θα απονείμει το δίκιο για το
μητροκτόνο μολονότι, την ίδια στιγμή, η όποια θεική καθοδήγηση του
ανταποδοτικού φονικού θα σαρκάζει αιώνια το έλλειμα των ανθρώπινων.
Ο συμβολισμός
του Ορέστη (της κάθαρσης) από τον κληρονόμο του ισχυρότερου βασιλικού οίκου
στην ελληνική μυθολογία έδειξε το γεφύρι, μαζί με πολλά άλλα όπως είπε ο
ομιλητής, του περάσματος από την
πατριαρχική κοινωνία στο μετέπειτα δομημένο κράτος.
Μακάρι, λοιπόν,
τέτοιες εκδηλώσεις/συζητήσεις να ήταν συχνότερες. Οχι μόνο γιατί δείχνουν τον
ανεξάντλητο πλούτο της φιλοσοφικής σκέψης των μεγάλων τραγικών ποιητών μας που
μόνοι έμειναν, κατά πως φαίνεται, (αναφέρομαι στην πρόσφατη υπόθεση Φάμπρ...),
να υπερασπίζονται το αξιακό φορτίο της κουλτούρας και την ανθρωπιά μας αλλά και
γιατί, οι εκδηλώσεις αυτές, είναι μια πολιτιστική ανάσα σε σχέση με τη φτώχεια
των σημερινών πολιτικο/πολιτιστικών μας πραγμάτων...
* Γοργίας ο Λεοντίνος έζησε περί το
480/483 μέχρι 376 π.χ. Υπήρξε κορυφαίος σοφιστής και ρήτορας που μελέτησε την
πειθώ του λόγου και την επήρεια τους στο ψυχισμό του ανθρώπου.
