Βριτόμαρτη
και Βιτόρα: Η νύμφη και το στοιχειό
Γιάννης
Σπετσιώτης – Τζένη Ντεστάκου
Αφορμή για τη διερεύνηση της σχέσης των δυο
γυναικείων πνευμάτων, της Βριτόμαρτης
του μύθου και της Βιτόρας του θρύλου, μάς έδωσε η ταύτισή
τους, που επιχειρείται από τον αείμνηστο δάσκαλο Μιχαήλ Παπαβασιλείου στο
γνωστό βιβλίο του «Θρύλοι & Παραδόσεις της Ερμιόνης».1
Έτσι αναζητήσαμε τη βαθύτερη συγγένεια των δύο
άυλων μορφών που συνδέθηκαν με τον τόπο μας στο διάβα των αιώνων. Εξετάσαμε,
προσεχτικά, παραδόσεις γραπτές και προφορικές, συγκρίναμε ομοιότητες και
διαφορές, αποτυπώσαμε πράξεις και συναισθήματα, «θεϊκά» και ανθρώπινα. Η έρευνά
μας έγινε «διακριτικά» με στόχο την ανακάλυψη των καλά κρυμμένων μυστικών τους...
Γνωρίζουμε, ήδη, πως η νεαρή Νύμφη Βριτόμαρτης, που το όνομά της θα πει γλυκιά παρθένα, λεγόταν και Δίχτυνα (ή Δίκτυννα). Η Βριτόμαρτη
συνόδευε πάντοτε τη θεά Άρτεμη στο κυνήγι καθώς και στις άλλες ενασχολήσεις
της. Η θεά την αγαπούσε ιδιαίτερα και την προστάτευε, σαν αγνή και ενάρετη
Νύμφη που ήταν. Κατά μια εκδοχή του μύθου, η Άρτεμη ταυτίζεται με τη Δίχτυνα
και γι’ αυτό σε αρκετές ελληνικές πόλεις βρέθηκαν νομίσματα, όπου απεικονίζεται
η Δίχτυνα με τη μορφή της θεάς που κυνηγά.
Η θεά Άρτεμη ήταν κόρη του Δία και της Λητώς,
δίδυμη αδελφή του Απόλλωνα. Η ομορφιά της ήταν εκθαμβωτική και το παράστημά της
τέλειο. Παρουσιαζόταν άλλοτε ατίθαση και άγρια και άλλοτε τρυφερή και
προστατευτική. Αγαπούσε το κυνήγι και τον χορό. Ενδιαφερόταν για τα ανύπαντρα
κορίτσια και τους αγνούς νέους. Έδειχνε ιδιαίτερη φροντίδα για τη μητρότητα, τη
γονιμότητα και γενικότερα για την ανάπτυξη της ζωής των ανθρώπων, των ζώων και
των φυτών. Οι περιπλανήσεις της θεάς στα βουνά και τα λαγκάδια, οι ολονύχτιες
τελετουργίες και άλλες μαγικές πράξεις που αναφέρονται και στη Σελήνη, οδήγησαν
πολλούς, κυρίως ποιητές, στη σύγχυση της Άρτεμης, που λατρευόταν και ως θεότητα
του σεληνιακού φωτός, με τη Σελήνη.
Σύμφωνα με μια από τις γνωστές παραλλαγές του μύθου,
η Σελήνη, που το όνομά της σημαίνει φωτεινή και λαμπερή, ήταν αδελφή του Ήλιου
και λατρευόταν σαν θεά του νυχτερινού φωτός. Η πίστη των ανθρώπων στην επίδραση
της Σελήνης στη γη ήταν πάντοτε, ακόμη και στις μέρες μας, μεγάλη. Έτσι, ανέκαθεν,
συσχέτιζαν το γέμισμα και το άδειασμα του φεγγαριού με τη βλάστηση, την
ανάπτυξη, την καρποφορία και τον μαρασμό των φυτών. Το συσχέτιζαν, ακόμη, με τον
βιολογικό κύκλο της γυναίκας, τη γονιμότητα, την αισιοδοξία, την κακοκεφιά, την
υγεία, την ασθένεια, τη γέννα και τον θάνατο. Η λατρεία της Σελήνης στον ελληνικό
χώρο περιορίστηκε με την εμφάνιση άλλων θεοτήτων του νυχτερινού φωτός, όπως της
Άρτεμης.
Η Βριτόμαρτη, λοιπόν, που ήταν στην ακολουθία της
Άρτεμης, διέτρεχε μαζί της τις θάλασσες και τις στεριές. Καθοδηγούσε τους
ναυτικούς, φωτίζοντας την πορεία τους και συχνά «παγιδευόταν στα δίχτυα τους». Διάβαινε
τα δάση και τα όρη κατά τη διάρκεια της νύχτας. Απομακρυνόταν, όμως, τρέχοντας
και βυθιζόταν στην άβυσσο της θάλασσας, καθώς ο ήλιος απειλούσε να την προλάβει
στο ξημέρωμα της καινούργιας μέρας. Έτσι η Βριτόμαρτη, εκτός από την Άρτεμη, έχει
αρκετές κοινές ιδιότητες και με τη Σελήνη.
Σχετικά με την καταγωγή και τους τόπους που
επιλέγει η Βριτόμαρτη να ζει υπάρχουν δυο εκδοχές του μύθου. Ο ένας τη θέλει
θαλασσινή και ο άλλος στεριανή, να κατοικεί σε απόμερες σπηλιές στο Άργος, τη
Σπάρτη, την Αστυπάλαια και να φθάνει μέχρι τη μακρινή …Μασσαλία!
Μετά τη γνωριμία μας με τη Βριτόμαρτη2 και τις σχετικές θεότητες της ελληνικής Μυθολογίας, ας επιχειρήσουμε να
γνωρίσουμε τη Βιτόρα των θρύλων και
των λαϊκών παραδόσεων. Το ξωτικό με τη γυναικεία μορφή, την αρβανίτικη καταγωγή
και την ελληνική ιθαγένεια; Ποιος να ξέρει!
Η Βιτόρα εμφανίζεται στη χώρα μας -και φυσικά στην
Ερμιόνη- από τα τέλη του 14ου αιώνα, με τον ερχομό των Αρβανιτών και
την εγκατάστασή τους στην Αττική, την Αργολίδα, την Κορινθία, τη Βοιωτία, την Εύβοια
και αλλού. Οι γλωσσολόγοι υποστηρίζουν ότι το όνομα «Βιτόρα» προέρχεται από δυο συνθετικά με παρεμφερή σημασία. Το
πρώτο Βιτ ή Βετ, θα πει έτος,
χρόνος, παλιός. Το δεύτερο όρα έχει
σχέση με την αρχαία ελληνική λέξη ώρα και παραπέμπει στις αρχέγονες πρωτοελληνικές θεότητες Ώρες, που έφερναν στους ανθρώπους,
μεταξύ των άλλων, καρποφορία και πλούτο.
Η Βιτόρα
είναι, δηλαδή, «το παλαιό θηλυκό
πνεύμα».
Οι Ώρες, οι δώδεκα κόρες του Δία και της Θέμιδας ή
κατ’ άλλους του Ήλιου και της Σελήνης, ήσαν γυναικείες θεότητες που
εμφανίζονταν, αρχικά, να υπηρετούν τη θεά Ήρα, απ’ όπου πήραν και το όνομά
τους, αλλά και τη θεά Άρτεμη. Φύλαγαν
τις πύλες του ουρανού στον Όλυμπο και τις ανοιγόκλειναν σηκώνοντας και κατεβάζοντας
ένα πυκνό σύννεφο. Όριζαν με τον τρόπο αυτό τον καιρό, τον χρόνο και τις
εποχές. Ήταν θεότητες καλόγνωμες, που φρόντιζαν τη βλάστηση και την καρποφορία,
την οικογενειακή και την κοινωνική ευημερία. Καλοπροαίρετες και ευεργετικές «επιβράβευαν
τον μόχθο των ανθρώπων» και τους έδιναν πολλές χαρές. Αποτελούσαν εγγύηση για
την προστασία κα τη σταθερότητα του κράτους αποτρέποντας τις «στάσεις». Οι
αρχαίοι τις τιμούσαν με γιορτές που είχαν σχέση με τη γέννηση, τον θάνατο, την
αναγέννηση, τον κύκλο, δηλαδή, της ζωής, της φύσης και του ανθρώπου. Με την
πάροδο του χρόνου εκπροσωπούσαν μόνο τις εποχές και τις ώρες της ημέρας.
Η ετυμολογία της λέξης «Βιτόρα» ανταποκρίνεται,
καθώς πιστεύουν οι εθνολόγοι, «στην παλαιότερη μορφή της Βιτόρας, που έχει
σχέση με την ηλικιωμένη γυναίκα, η οποία αναλαμβάνει τη φροντίδα του σπιτιού». Γι’
αυτό, σε ορισμένα μέρη, «Βιτόρα» αποκαλούν τη γιαγιά. Την ηλικιωμένη με τα
λευκά μαλλιά που σηκώνεται χαράματα, ξυπνάει όλα τα μέλη της οικογένειας για να
πάνε στις δουλειές τους και συνεχίζει την παράδοση του σπιτιού
πολλαπλασιάζοντας τον πλούτο και την ευτυχία του. Όταν πεθάνει, συγγενείς και
φίλοι, αναγνωρίζοντας την προσφορά της αλλά και το κενό που αφήνει, λένε: «Ήταν
ή έφυγε η Βιτόρα του σπιτιού! Ήταν το στήριγμά του!».
Μια τέτοια γυναίκα με καταλυτική παρουσία στην πόλη
μας, που θα μπορούσε, κάλλιστα, να αποκαλείται «Βιτόρα», ήταν η Δ.! Μικρασιάτισσα,
επιβλητική με τα μακριά της φουστάνια, έξυπνη, ικανή και οργανωτική, μια «υπερφυσική»
παρουσία που κέρδιζε το σεβασμό όλων στη γειτονιά της, στους Μύλους, σύμφωνα με
τη μαρτυρία του φίλου μου, Γ.Κ. Ορισμένες φορές, μάλιστα, οι μανάδες την
πρόβαλαν και ως φόβητρο στα παιδιά τους, όταν δεν έτρωγαν ή έκαναν αταξίες.
- Φάε, γιατί θα το μάθει η Δ. και θα ’ρθει να σε
πάρει!
Σε άλλες περιοχές ονομάζουν «Βιτόρα» την ανύπαντρη
κόρη. Αυτή που θα παραμείνει στο σπίτι κρατώντας το πιο αποδοτικό μερίδιο της
περιουσίας. Αυτή η Βιτόρα παραπέμπει στις αντίστοιχες γυναικείες θεότητες της
αρχαιότητας (Άρτεμη, Βριτόμαρτη, Σελήνη, Ώρες), καθώς έχει μ’ αυτές κοινές ιδιότητες.
Στα Μεσόγεια, «Βιτόρα» αποκαλούν τις γυναίκες που
έχουν ηγετικές ικανότητες. Ο λόγος τους «έχει πέραση», τον ακούν και τον ακολουθούν
πιστά, άπαντες! Αλλού, πάλι, ονομάζουν «Βιτόρα» τη γυναίκα που γεννά πολλά
παιδιά, τα θηλάζει, τα μεγαλώνει με ιδιαίτερη φροντίδα και είναι καλή νοικοκυρά.
Στα ηπειρώτικα τραγούδια της αγάπης «Βιτόρα» αποκαλείται η νέα κοπέλα που
διακρίνεται για το ήθος, τη σεμνότητα και την υποδειγματική της συμπεριφορά.
Οι Αρβανίτες και οι ελληνόφωνοι κάτοικοι της
Αττικής πιστεύουν πως η Βιτόρα είναι το «γούρι» του σπιτιού. Μια μυστηριώδης
ύπαρξη που εντυπωσιάζει με τα χαρίσματά της. Τη συναντάμε σε όλες τις ηλικίες, νεαρή,
μεσόκοπη, γερασμένη, πάντα, όμως, αξιοπρόσεχτη και περιποιημένη. Εργατική,
επιδέξια και τολμηρή, προστατεύει το σπίτι, φέρνει τον πλούτο, την αφθονία και
την καλοτυχία. Είναι το ιερό και μέγα άυλο γυναικείο πνεύμα, που το
χαρακτηρίζει η σωφροσύνη και η ακεραιότητα.
Κάθε σπίτι αλλά και κάθε άτομο θεωρείται τυχερό, αν
έχει τη Βιτόρα του να το προστατεύει. Προχωράει στη ζωή άφοβα, νιώθοντας ασφαλές
και ευτυχισμένο. Αντίθετα, όταν η Βιτόρα, για διάφορους λόγους, εγκαταλείψει τα
σπίτια και τους ανθρώπους, τότε όλα οδηγούνται στην καταστροφή και τον θάνατο.
Είναι γνωστή, άλλωστε, η φράση που λέγεται στο Κρανίδι: «Ε κα λένε Βιτόρεα!». Δηλαδή, τον έχει εγκαταλείψει η Βιτόρα και
δεν τον προστατεύει πια!
Συνεχίζεται…
ΣΗΜ.
1.
Μεταξύ των δυο ονομάτων, Βριτόμαρτη και Βιτόρα. υπάρχει σχετική ομοηχία που
συχνά οδηγεί σε μια λαϊκή ετυμολογία (παρετυμολογία).
2.
Στη θαλασσινή Βριτόμαρτη και στην ερμιονίτικη παραλλαγή του θρύλου αναφερθήκαμε
στο άρθρο «Γυναικεία στοιχειά στους
μύθους και τις παραδόσεις της Ερμιόνης».
3. Για το Δ.Σ. και τα μέλη του νεοϊδρυθέντος συλλόγου
«ΒΙΤΟΡΙΖΑ» και ιδιαίτερα για τον
…νουνό της!
